جای تعجب نیست که بالاترین نرخهای انقراض طی دورانهای مختلف تاریخی، در جزایر رخ داده است. گونههای جانوری و گیاهی ساکن جزایر اغلب پراکنش محدود، ابعاد جمعیتی کوچک و تعداد اندک دارند.
نرخهای بالای انقراض جزایر اعم از انقراض بسیاری از گونههای بومی پرندگان، پستانداران، خزندگان و گیاهان طی ۳۵۰ سال گذشته در قاره اروپا با اسکان گسترده انسانها در ارتباط است. منظور از گونههای بومی، گونههایی هستند که تنها در یک ناحیه و نه هیچ جای دیگر یافت میشوند و به همین دلیل نسبت به پدیده انقراض بسیار آسیبپذیر هستند.
بقایای برجای مانده از بسیاری جانوران بومی در جزایر جنوب اقیانوس آرام و ماداگاسکار نشاندهنده موج بزرگ نابودی گونههای بومی همچون لمورهای غول پیکر در هزارههای پیش از ورود اروپاییان است.
چرا حال جزایر خوب نیست؟
بررسیها نشان میدهد که نرخ انقراض گونههای جزیرهای نسبت به گونههای خشکیزی بیشتر است. گونههای ماهیان آب شیرین نیز نسبت به گونههای دریایی در برابر انقراض، آسیبپذیری بیشتری دارند.
تقریبا نیمی از مجموع گونههای گیاهی و جانوری خشکیزی شناخته شده که از سال ۱۶۰۰ میلادی به این طرف منقرض شدهاند، متعلق به جزایر بودهاند.
علیرغم این که جزایر تنها بخش بسیار کوچکی از سطح سرزمین را اشغال کردهاند اما به هر حال وضعیت انقراض در آنها نگران کننده توصیف شده است. مطالعات حاکی از آن است که گونههای جزیرهای به واسطه تعداد معدود رقبا، شکارچیان و بیماریها خاص به نوبه خود آسیبپذیری بیشتری هم دارند.
زمانی که گونههای شکارچی و بیماریهای جدید از طریق خشکی به جزایر آورده و معرفی میشوند، در اغلب موارد تلفات زیادی را هم به گونههای بومی جزایر تحمیل میکنند چرا که گونههای بومی در برابر آنها عملا فاقد دفاع هستند.
از سوی دیگر، نرخهای انقراض گونههای جانوری پس از اشغال جزایر توسط انسانها، به سرعت به نقطه اوج میرسد و سپس حذف گونههای آسیبپذیر را در پی خواهد داشت.
به طور کلی میتوان این طور گفت که هرچه چیرگی و تسلط انسانها بر یک جزیره طولانیتر باشد، درصد بیشتری از بیوتای آن جزیره (یعنی پوشش گیاهی و جانوری آن منطقه) هم به سمت انقراض خواهد رفت.
تازهترین تحقیقات موید این واقعیت است که گونههای گیاهی جزایر نیز عموما به دلیل تخریب زیستگاه، چرای بیرویه حیوانات وارداتی و رقابت گیاهان مهاجم در معرض تهدید هستند.
تنها در ماداگاسکار از مجموع ۹۰۰۰ گونه گیاهی، ۷۲ درصد بومی است و از این تعداد ۲۸۰ گونه نیز در معرض خطر انقراض قرار دارند. همه گونههای لمور، بومی ماداگاسکار و اغلبشان نخستیسانان منحصر به فردی هستند که مورد تهدید قرار گرفتهاند. لمورها (Lemurs) یک شاخه از خیسبینیان (Strepsirrhine)، نخستیسانان بومی جزیره ماداگاسکار میباشند.
علیرغم خطراتی که گونههای جزیرهای را تهدید میکنند، انتظار میرود که در دهههای آتی نسبت بالایی از انقراضها در مناطق پست حارهای بالاخص مناطق جنگلی گرمسیری اتفاق بیفتد و این مناطق جاهایی هستند که نه تنها گونههای متعددی در آنها وجود دارند بلکه فعالیتهای انسانی منظر آنها را هم به سرعت و هم به شکلی گسترده دگرگون ساختهاند.
دانشمندان امیدوار هستند که درسهای آموخته شده از گونههای جزیرهای بتواند در حفاظت از گونههای خشکی نقشی موثری داشته باشد اما این امر هم بعید به نظر میرسد.
دانشمندان چطور متوجه خطر شدهاند؟
زیستشناسان دریافتهاند که رابطهای میان مساحت یک جزیره و تعداد گونههایی که در آن هستند، وجود دارد. از این ارتباط با نام مدل جغرافیای زیستی جزیره (Island Biogeography Model) یاد میشود. این مدل پیشبینی میکند که جزایر بزرگ نسبت به جزایر کوچک، گونههای بیشتری خواهند داشت. بنابراین روابط گونه و مساحت نیز برای پیشبینی تعداد و درصد گونههایی که در اثر تخریب زیستگاهها منقرض خواهند شد، کاربرد به سزایی دارد.
بر پایه همین برآوردهای انجامشده، دانشمندان به این جمعبندی رسیدهاند که کاهش مساحت یک زیستگاه طبیعی در یک جزیره منجر به این خواهد شد که آن جزیره تنها توانایی پشتیبانی از تعداد خاصی از گونهها و به طور مشخص آنهایی را داشته باشد که بتوانند خودشان را با موقعیت آن جزیره کوچکتر تطبیق دهند.
مدل جغرافیای زیستی جزیره، یک مدل بسیار مفید و کارآمد است چرا که میتوان آن را به پارکهای ملی و ذخیرهگاههای طبیعی که توسط زیستگاههای آسیبدیده احاطه شدهاند نیز تعمیم داد.
ذخیرهگاهها را میتوان به چشم “زیستگاههای جزیرهای” در یک “دریای” دور و بعید دید، زیستگاهی که دیگر شاید آن کارآیی لازم را ندارد. اما این مدل این طور پیشبینی میکند که زمانی که ۵۰ درصد از یک جزیره (یا یک زیستگاه جزیرهای) تخریب میشود، تقریبا ۱۰ درصد از گونههای موجود در آن نیز حذف خواهند شد. حال اگر این گونهها بومی آن منطقه باشند، یعنی تنها در آن ناحیه و نه در دیگر هیچ جای دیگر یافت شوند، قطعا منقرض خواهند شد. هنگامی که ۹۰ درصد از زیستگاه نابود میشود، ۵۰ درصد از گونهها از بین خواهند رفت و زمانی هم که ۹۹ درصد زیستگاه از بین میرود، نزدیک به ۷۵ درصد از گونههای اصلی نابود خواهند شد.
جزیره سنگاپور میتواند مثال خوبی در این ارتباط باشد. طی ۱۸۰ سال گذشته، ۹۵ درصد از پوشش جنگلی عمده این جزیره ازمیان رفته است. مدل جغرافیای زیستی تخمین میزند که با توجه به این میزان از تخریب، حدود ۷۰ درصد از گونههای جنگلی این جزیره از میان رفتهاند.